ភ្នំពេញ ៖ ការកសាងជាតិឡើងវិញ ក្នុងរជ្ជកាលអង្គដួង

១-តើមូលហេតុអ្វីបានជាមន្ត្រីខ្មែរយាងព្រះបាទអង្គដួង ឱ្យឡើងសោយរាជ្យ?

ក្នុងអំឡុងស.វ.ទី១៩ នៅពេលដែលមានជម្លោះរវាងពួកសៀម និង ពួកវៀតណាម ក្នុងការកាន់កាប់ត្រួតត្រាកម្ពុជា វប្បធម៌ខ្មែរគឺសឹងផុតរលត់ ក៏ព្រោះថាវត្តអារាមត្រូវបានកម្ទេច និងបំផ្លាញចោល។ កម្ពុជានៅពេល នោះខ្វះអ្នកប្រាជ្ញ និងឧត្តមមន្ត្រីដែលមានប្រាជ្ញា ថាមពល និងសមត្ថភាព ដែលអាចជួយសង្គ្រោះប្រទេសជាតិឱ្យរួចចាកផុតពីគ្រោះមហន្តរាយបាន។ កម្ពុជាក្នុងភាពអន្ធការ ៖ នៅដើមស.វ.ទី១៩ កម្ពុជាស្ទើរតែធ្លាក់ដល់ ចំណុចសូន្យ ដោយសារតែសង្គ្រាមជាមួយសៀម និងវៀតណាម ព្រមទាំង ការបះបោរនៅក្នុងស្រុកជាច្រើនទសវត្សរ៍។ នាម៉ឺនខ្មែរធំៗព្រមព្រៀងគ្នាទៅ យាងព្រះបាទអង្គឌួងពីប្រទេសសៀមឱ្យស្ដេចយាងមកគ្រងរាជ្យស្រោចស្រង់ ប្រទេសជាតិ។ ព្រះចៅសៀមទ្រង់យល់ព្រម និងបានចាត់ចៅពញាបឌិន ដែលជាមេទ័ពឱ្យដង្ហែទ្រង់ត្រលប់មកវិញនៅឆ្នាំ១៨៤១។ ព្រះបាទអង្គឌួង ជាព្រះរាជបុត្រពៅនៃព្រះបាទអង្គអេង (គ.ស. ១៧៧៩-១៧៩៦) ដែល សៀមលើកឱ្យឡើងគ្រងរាជ្យពេលព្រះអង្គនៅមានជន្មាយុ៧ឆ្នាំក្រោមការឃុំគ្រងរបស់សៀម ហើយសៀមបានយកបុត្រព្រះអង្គទៅរស់នៅបាងកក ដើម្បីបន្តមានឥទ្ធិពលលើកម្ពុជា។ ដូច្នេះហើយទើបព្រះបាទអង្គឌួងបាន ក្លាយជាបុត្រចិញ្ចឹមរបស់ព្រះចៅរាមាទី១ ដែលជាអ្នកបង្កើតសន្តតិវង្សចក្រី (១៧៨២-១៨០៩)។ ក្រោយពីព្រះបាទអង្គអេងចូលទិវង្គត ព្រះបាទអង្គចន្ទ ទី២ (១៨០៦-១៨៣៤) ឡើងសោយរាជ្យ ហើយក៏ចាប់ផ្តើមប្រឆាំងនឹង សៀម ដោយសុំជំនួយពីវៀតណាម។ នៅពេលនោះហើយដែលវៀតណាម បានផ្តាច់យកទឹកដីខ្មែរនៅតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គទាំងមូលតែម្តង។ នៅ ដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៨៣០ សៀមចាប់ផ្តើមបង្កើនឥទ្ធិពលមកលើកម្ពុជា ហើយ បានបញ្ជូនកងទ័ពមកបណ្ដេញទ័ពវៀតណាម និងព្រះបាទអង្គចន្ទទី២ ចេញពីកម្ពុជា។ សៀមបានលើកបន្តុបព្រះរាមរបស់ព្រះបាទអង្គចន្ទទី២ ទាំងពីរដែលរស់នៅបាងកកឱ្យឡើងសោយរាជ្យ តែមិនទទួលបាននូវការ គាំទ្រពីប្រជាជនឡើយ។ បីឆ្នាំក្រោយមក វៀតណាមនាំព្រះបាទអង្គចន្ទ ទី២មកសោយរាជ្យនៅកម្ពុជាវិញ។ នៅពេលព្រះអង្គចូលទិវង្គត វៀតណាម បានលើកក្សត្រីអង្គម៉ី ដែលជាបុត្រីរបស់ព្រះបាទអង្គចន្ទទី២ ឱ្យឡើងសោយ រាជ្យ។ នៅក្នុងរជ្ជកាលស្តេចអង្គម៉ី ប្រជាជនកម្ពុជាបានងើបបះបោរប្រឆាំង នឹងការធ្វើវៀតណាមភាវូបនីយកម្មនៃប្រទេសកម្ពុជា ដូចជាការរៀបចំរដ្ឋ-បាលកម្ពុជាឱ្យដូចវៀតណាម និងការដូរឈ្មោះខេត្តខ្មែរឱ្យទៅជាវៀតណាម ជាដើម។ សង្គ្រាមជាមួយនឹងវៀតណាមបន្តទៀតពីឆ្នាំ១ ឆ្នាំ១៨៤១ដល់១៨៤៥ តែមិនឈ្នះមិនចាញ់។ ទីបំផុត មេទ័ពខ្មែរ និងវៀតណាមក៏យល់ព្រមឈប់ ច្បាំង ហើយលើកសម្តេចព្រះអង្គដួងឡើងសោយរាជ្យ។ ប្រទេសសៀម និងវៀតណាមបានចុះសន្ធិសញ្ញានៅខែធ្នូ ឆ្នាំ១៨៤៥ ដើម្បីប្រគល់រាជ បល្ល័ង្កខ្មែរមកព្រះអង្គឌួងវិញ។ ព្រះបាទសម្តេចព្រះហរិរក្សរាមាអង្គឌួងបាន ឡើងគ្រងរាជសម្បត្តិនៅក្រុងឧដុង្គនៅឆ្នាំ១៨៤៧ ដោយមានតំណាងសៀម និងវៀតណាមជាអធិបតី។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក ប្រទេសខ្មែរបានស្គាល់ នូវសុខសន្តិភាពបរិបូណ៌ ជាហេតុឱ្យព្រះអង្គអាចដាក់ចេញនូវកំណែទម្រង់រដ្ឋ និងបានកសាងឡើងវិញនូវប្រព័ន្ធអប់រំ។

២-តើព្រះបាទអង្គដួងបានបន្សល់មត៌កអ្វីខ្លះសម្រាប់កម្ពុជា?

ព្រះបាទហរិរក្សរាមាឥស្សរាធិបតីអង្គដួង ជាព្រះរាជាដែលប្រកប ដោយទសពិធរាជធម៌ ដែលយកព្រះទ័យទុកដាក់ដល់ការស្តារសន្តិភាពឡើង វិញ ការអភិវឌ្ឍកម្ពុជា និងបង្កើតនូវប្រព័ន្ធរាជការថ្មីមួយ។ សង្គ្រាមបាន នាំមកនូវមហន្តរាយ ដោយសារភូមិស្រុកត្រូវបានដុតបំផ្លាញ ដីស្រែចម្ការ ត្រូវបោះបង់ចោល ផ្លូវថ្នល់ និងស្ពានរងការខូចខាតជាដំណំ។ អសន្តិសុខ កើតមានឡើងលើផ្ទៃប្រទេស ប្រជាជនជួបទុរភិក្ស។

កំណែទម្រង់ព្រះបាទអង្គដួង ៖ ការកសាងប្រទេសនៅក្នុងស.វ. ទី១៩បានចាប់ផ្តើមដំបូងដោយ ៖ (១) លើកតម្កើងជាថ្មីនូវព្រះពុទ្ធសាសនា ដោយស្ដារឡើងវិញនូវព្រះពុទ្ធសាសនា និងសាលាវត្ត និងបង្រៀនព្រះ ត្រៃបិដក និងបញ្ជាឱ្យកុមារចូលរៀនសាលាវត្ត (២) សាងសង់សាលាទាន សម្រាប់ធ្វើសង្ឃទាន និងធ្វើទានដល់ជនក្រីក្រ (៣) កែច្បាប់ និងតាក់តែង ច្បាប់ថ្មី (៤) ជ្រើសតាំងជាមន្ត្រីអ្នកដែលមានចំណេះវិជ្ជាជ្រៅជ្រះ (៥) ដាក់ទណ្ឌកម្មដល់មន្ត្រីជក់អាភៀន និងទុច្ចរិត (៦) មិនយកពន្ធពីរាស្ត្រ និងមិនយកការប្រាក់ធ្ងន់ពេក (៧) បោះប្រាក់សម្រាប់ចាយ (៨) សាង សង់ផ្លូវពីឧដុង្គទៅកំពត កសាងកំពង់ផែសមុទ្រ និងសាងសង់សំពៅសម្រាប់ ដឹកទំនិញទៅលក់នៅសិង្ហបុរី (៩) បញ្ជូននិស្សិតទៅរៀនភាសាបារាំង និង អង់គ្លេសនៅសិង្ហបុរី សម្រាប់បម្រើការងារក្នុងរាជការ។

ការកសាងព្រះពុទ្ធសាសនា៖ ព្រះបាទអង្គឌួងបានចាត់ទុកវិស័យ ព្រះពុទ្ធសាសនាជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់ក្នុងការធ្វើឱ្យមានសន្តិភាព និងការ រស់ឡើងវិញនៃកម្ពុជា។ ព្រះអង្គមានព្រះរាជបញ្ជាឱ្យប្រមូលនូវពុទ្ធវចនៈ ទាំងឡាយ មានគម្ពីរព្រះត្រៃបិដកជាដើម។ ការលើកតម្កើងជាថ្មីនៃវិស័យ ព្រះពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជា និងជួយក្នុងការបង្កើតលក្ខខណ្ឌចាំបាច់ក្នុងការកសាងឡើងវិញនូវវិស័យអប់រំ។

ការគ្រប់គ្រងប្រទេស ៖ ព្រះបាទអង្គដួងបានកែទម្រង់រដ្ឋបាលបុរាណ របស់ខ្មែរឱ្យមានលក្ខណៈទំនើប ពង្រឹងសណ្តាប់ធ្នាប់សង្គម និងសន្តិសុខ សង្គមលើផ្ទៃប្រទេស។ ព្រះអង្គរៀបចំឱ្យមានសវនាការយ៉ាងទៀងទាត់ ជាមួយនាហ្មឺនសព្វមុខមន្ត្រី ដើម្បីពិភាក្សា និងដោះស្រាយបញ្ហាធំៗរបស់ ប្រទេសជាតិ។ ព្រះអង្គតែងតែយកព្រះទ័យទុកដាក់ដោះស្រាយពាក្យ បណ្តឹងរបស់ប្រជាជន និងបានសុំឱ្យអ្នកប្រាជ្ញខ្មែរពិនិត្យច្បាប់ពីបរមបុរាណ ឡើងវិញ ជាពិសេសក្រមនីតិសាស្ត្ររបស់ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋា ចាប់តាំង ពីសតវត្សទី១៧ និងដើមសតវត្សទី១៨ ហើយដែលបង្កើតបានជាកម្រង ច្បាប់ ដែលមានឈ្មោះថា ក្រមកម្ពុជា (Les codes cambodgiens) ដែល ក្លាយទៅជាមូលដ្ឋាននៃប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌របស់កម្ពុជាមុនសម័យបារាំង។ កម្រង ច្បាប់កម្ពុជាមានចំនួន១៥០០ទំព័រត្រូវបានបោះពុម្ពនៅឆ្នាំ១៨៩១ ដែល ចែកចេញជា២៨ក្បាល។

កំណែទម្រង់សេដ្ឋកិច្ច ៖ ព្រះបាទអង្គដួងបានកែទម្រង់ការគ្រប់គ្រង សេដ្ឋកិច្ចរបស់កម្ពុជាឱ្យមានលក្ខណៈទំនើប លើកកម្ពស់ពាណិជ្ជកម្មក្នុង និងក្រៅប្រទេស កាត់បន្ថយបន្ទុកពន្ធដារទៅលើប្រជាជនក្រីក្ររបស់ព្រះ អង្គ និងរៀបចំបោះកាក់ប្រាក់ ដែលមានរូបហង្សជាសញ្ញា ដើម្បីប្រើប្រាស់ ទូទាំងប្រទេស។ ព្រះអង្គបញ្ជាឱ្យសាងសង់ផ្លូវពីក្រុងឧដុង្គទៅកាន់កំពង់ផែ ទន្លេនៅកំពង់ហ្លួងនៅឆ្នាំ១៨៥២ និងសាងសង់ផ្លូវស្ដេចភ្ជាប់ឧដុង្គមានជ័យ ទៅនឹងកំពង់ផែសមុទ្រ ហើយនៅឆ្នាំ១៨៥៧ ព្រះអង្គបានសាងសង់ផ្លូវពី ឧដុង្គមានជ័យទៅភ្នំពេញ។

កិច្ចការបរទេស ៖ ព្រះបាទអង្គដួងមានការព្រួយបារម្ភថា ថ្ងៃណាមួយ កម្ពុជាអាចនឹងត្រូវប្រទេសជិតខាងលេបត្របាក់បាត់ពីផែនទីពិភពលោក។ ព្រះអង្គក៏បានផ្ញើញត្តិមួយទៅកាន់ព្រះចៅណាប៉ូឡេអុងទី៣ ស្នើសុំបារាំង ជួយរំដោះប្រទេសខ្មែរចេញពីឥទ្ធិពលសៀម និងវៀតណាម តែមិនបានទទួលចម្លើយអ្វី។

ការងើបឡើងនៃវប្បធម៌ជាតិ ៖ អក្ខរកម្មភាសាខ្មែរមានវិបុលភាពជា ខ្លាំងក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទអង្គឌួង ហើយទ្រង់ព្រះអង្គឯងក៏ជាអ្នកនិពន្ធដ៏ ល្បីល្បាញផងដែរ។ ស្នាព្រះហស្តរបស់ព្រះអង្គមាន ៖ រឿងចម្ប៉ាថោង (១៨១០) រឿងកាកី (១៨១៥-នៅពេលទ្រង់មានព្រះជន្ម១៩វស្សានៅឡើយ) និងច្បាប់ស្រី (១៨៣៧)៕
ដោយ ៖ បណ្ឌិតសភាចារ្យ ហង់ជួន ណារ៉ុន